De Tweede
Wereldoorlog is nog lang niet voorbij. Het wapengekletter mag dan zijn
verstomd, maar de oorlog duurt voort en lijkt zelfs op te leven. De bajonetten
zijn vervangen door de scherp geslepen pennen van degenen die voortdurend op
zoek zijn naar vijanden die ‘kalt gestellt’ moeten worden. Nog steeds wordt
ieders gedrag beoordeeld vanuit het trauma dat de holocaust heeft veroorzaakt. De
term ‘racist’ wordt gebruikt als een soort kogel afgeschoten door mensen die zoals
een goede vriend eens zei: ‘goed willen zijn na de oorlog’. Het zijn de mensen
die de oorlog voortzetten met andere middelen.
Nu de Poolse
regering besloten heeft dat het strafbaar is om de term ‘Poolse
concentratiekampen’ te gebruiken, geeft dat weer allerlei scribenten redenen om
de pen in gif te dopen en los te gaan op Polen. “Polen
weigert in het reine te komen met zijn oorlogsverleden”, kopt de NRC in
haar editie van 2 februari 2018. Foto’s
van de spoorrails die leiden naar de ingang van het vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau
en van kinderen in de gestreepte gevangeniskledij in datzelfde kamp, wekken de
indruk dat de Polen daar volledig bij betrokken waren.
Omstreden boek
Het NRC-artikel
wordt gedragen door de informatie van Jan Grabowski, zoon van een
holocaust-overlever en thans hoogleraar geschiedenis in Ottawa. Hij schreef het
omstreden boek:
‘Hunt
for the Jews: Betrayal and Murder in German-Occupied Poland’, waarin hij de schuld voor het lot van de
joden in Polen vooral bij de Poolse bevolking legt. Grabowski is niet de beste
getuige van de Poolse participatie in de holocaust. In zijn ijver om de Poolse
bevolking schuldig te maken, overziet hij niet dat zijn conclusies dezelfde
zijn als die voor alle door de Nazi’s bezette landen kunnen gelden. In al die
landen speelden verraad, collaboratie en de gewillige medewerking van
instituties, een rol in het onderdrukken en wegvoeren van de lokale joodse
bevolking.
Het NRC-artikel van de hand van correspondent Roeland Termote (Boedapest)
kan zonder meer worden gerangschikt bij de beste voorbeelden van slechte
journalistiek die gebaseerd is op vooringenomenheid en de zucht naar sensatie.
De omstreden Poolse wet is in feite een ultieme poging tot politieke correctheid
in de goede zin van het woord. De Poolse bevolking is het compleet zat om
geassocieerd te worden met de vernietigingskampen. Het waren geen Poolse
kampen, maar Duitse vernietigingskampen. Dat de NRC de Polen om de oren slaat met de duistere
kant van de Poolse collaboratie, gaat niet in op de Poolse wens om niet langer
geassocieerd te worden met die kampen. Het artikel gaat in feite alleen maar over
de Poolse betrokkenheid die in feite niet zo heel veel anders was dan de
Nederlandse.
Nog storender is het dat de kwestie beoordeeld wordt vanuit een
West-Europees referentiekader dat geheel voorbij ziet aan de Poolse geschiedenis.
Joden als
slachtoffer én dader
In mijn eerste ‘Poolse jaren’ (vanaf 1990) vond ik de manier waarop Polen
over joden spraken ronduit schokkend. Inmiddels heb ik daar veel meer begrip
voor gekregen. De geschiedenis van de Polen en de joden is ingewikkeld. Polen
was vanaf de middeleeuwen lange tijd een toevluchtsoord voor joden en
reformatorische christenen die in andere Europese landen vervolgd en onderdrukt
werden. De meeste van de nu in het Westen levende joden hebben een stamboom die
teruggaat op Poolse joden. De Poolse tolerantie kwam vooral van de Poolse adel.
Tot en met de tweede wereldoorlog was Polen een agrarisch feodaal land. Nagenoeg
alle grond was in bezit van de adel. De Poolse agrarische bevolking bestond tot
in de negentiende eeuw uit onderhorigen. De Poolse adel (ongeveer twee miljoen
personen in 1939) was geen voorstander van de emancipatie van de bevolking en
liet om verschillende redenen joodse inwoners opklimmen tot de functies die nodig
waren om het land draaiend te houden. In feite werd de Poolse bevolking gediscrimineerd
ten gunste van de joden die gaandeweg de (agrarische) handel volledig beheersten.
De Polen waren aangewezen op joodse winkels, joodse dokters en joodse juristen
die het voor de adel opnamen. Joden werden gezien als handlangers van de adel. In
1939 was meer dan 10 procent van de bevolking van joodse oorsprong. De Duitse
bezetters lieten vanaf 1939 de adel intact en voerden de Poolse bevolking naar
de vernietigingskampen. Door de bezetters werd de Poolse bevolking behandeld
als slaven. De Tweede wereldoorlog veroorzaakte bijna 6 miljoen slachtoffers onder de Polen. De wereld heeft daar met droge ogen kennis van genomen. De Polen vragen
zich dan ook af waarom hun leed nauwelijks erkend wordt en het lot van de
joodse slachtoffers de Westerse wereld tot op vandaag beheerst. De Duitse
bezetting werd gevolgd door een Russische. Dat was een blessing in disguise. De
adel verloor al haar bezittingen, Polen werd gesovjetiseerd en geïndustrialiseerd.
Polen mochten naar de universiteit. De Polen kregen echter ook te maken met
geheime diensten die hun leven controleerden en die in hoofdzaak bemand werden door
Russische joden. Dat leverde in Polen niet veel sympathie op voor de
communisten. Om daar verandering in te brengen drongen de communisten er bij de
Russen op aan om de joden terug te trekken. In 1965 gaven de Russen de Poolse
communisten hun zin.
Het
Poolse referentiekader
Deze uiterst beknopte geschiedenis laat zien dat de relatie tussen de
Polen en de in hun land wonende joden een geheel andere was dan de Westerse
landen uit hun eigen geschiedenis kennen. Het laat ook zien dat het oorlogsleed
zeer veel omvangrijker was dan de West-Europese landen kenden. Het laat ook
zien dat de Polen niet zo heel veel vertrouwen hebben in West-Europa. Jalta was
niet de eerste keer dat de Polen in de steek werden gelaten.
In het huidige Polen is men veel meer bezig met de collaboratie met het
communistisch bewind en de naweeën daarvan. Het is een onderwerp dat West-Europa beleefd heeft als ‘koude
oorlog’, maar door de Polen letterlijk is gevoeld.
Dat Polen niet bezig zijn met de duistere kanten van hun oorlogsverleden
is aperte onzin. Polen heeft echter een totaal andere oorlogsgeschiedenis. De geschiedenis van Jedwabne waarbij terugkerende joden vermoord
werden vervult Polen met schaamte. Een paar jaar geleden is in Warschau een groot
museum geopend waarin het lot van de Poolse joden uitvoerig aan de orde wordt
gesteld. De collaboratie komt daar aan de orde, maar ook het omvangrijke verzet
en de vele Polen die zich hebben ingezet om joden te beschermen en te laten
onderduiken.
De geschiedenis van Polen is in West-Europa nauwelijks bekend. Dat leidt
tot bekrompen oordelen zonder kennis. De NRC gaf daar weer eens een goed
voorbeeld van. Oordelen zonder kennis leidt tot nepnieuws dat de West-Europese
bevolking een verkeerd beeld geeft van het hedendaagse Polen dat opnieuw
slachtoffer worden van een oorlog die nog steeds niet is beëindigd.
Nb. Voor een uitvoerige beschrijving van de geschiedenis van Polen
verwijs ik graag naar boek 2 van de Britse historicus Norman Davis dat is
uitgegeven onder de titel ‘God’s Playground’ door Oxford University Press.
