Over Polen, West-Europa begrijpt Oost-Europa niet

De Tweede Wereldoorlog is nog lang niet voorbij. Het wapengekletter mag dan zijn verstomd, maar de oorlog duurt voort en lijkt zelfs op te leven. De bajonetten zijn vervangen door de scherp geslepen pennen van degenen die voortdurend op zoek zijn naar vijanden die ‘kalt gestellt’ moeten worden. Nog steeds wordt ieders gedrag beoordeeld vanuit het trauma dat de holocaust heeft veroorzaakt. De term ‘racist’ wordt gebruikt als een soort kogel afgeschoten door mensen die zoals een goede vriend eens zei: ‘goed willen zijn na de oorlog’. Het zijn de mensen die de oorlog voortzetten met andere middelen.

Nu de Poolse regering besloten heeft dat het strafbaar is om de term ‘Poolse concentratiekampen’ te gebruiken, geeft dat weer allerlei scribenten redenen om de pen in gif te dopen en los te gaan op Polen. “Polen weigert in het reine te komen met zijn oorlogsverleden”, kopt de NRC in haar editie van 2 februari 2018.  Foto’s van de spoorrails die leiden naar de ingang van het vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau en van kinderen in de gestreepte gevangeniskledij in datzelfde kamp, wekken de indruk dat de Polen daar volledig bij betrokken waren.

Omstreden boek

Het NRC-artikel wordt gedragen door de informatie van Jan Grabowski, zoon van een holocaust-overlever en thans hoogleraar geschiedenis in Ottawa. Hij schreef het omstreden boek: ‘Hunt for the Jews: Betrayal and Murder in German-Occupied Poland’, waarin hij de schuld voor het lot van de joden in Polen vooral bij de Poolse bevolking legt. Grabowski is niet de beste getuige van de Poolse participatie in de holocaust. In zijn ijver om de Poolse bevolking schuldig te maken, overziet hij niet dat zijn conclusies dezelfde zijn als die voor alle door de Nazi’s bezette landen kunnen gelden. In al die landen speelden verraad, collaboratie en de gewillige medewerking van instituties, een rol in het onderdrukken en wegvoeren van de lokale joodse bevolking.

Het NRC-artikel van de hand van correspondent Roeland Termote (Boedapest) kan zonder meer worden gerangschikt bij de beste voorbeelden van slechte journalistiek die gebaseerd is op vooringenomenheid en de zucht naar sensatie. De omstreden Poolse wet is in feite een ultieme poging tot politieke correctheid in de goede zin van het woord. De Poolse bevolking is het compleet zat om geassocieerd te worden met de vernietigingskampen. Het waren geen Poolse kampen, maar Duitse vernietigingskampen. Dat de NRC de Polen om de oren slaat met de duistere kant van de Poolse collaboratie, gaat niet in op de Poolse wens om niet langer geassocieerd te worden met die kampen. Het artikel gaat in feite alleen maar over de Poolse betrokkenheid die in feite niet zo heel veel anders was dan de Nederlandse.

Nog storender is het dat de kwestie beoordeeld wordt vanuit een West-Europees referentiekader dat geheel voorbij ziet aan de Poolse geschiedenis.

Joden als slachtoffer én dader

In mijn eerste ‘Poolse jaren’ (vanaf 1990) vond ik de manier waarop Polen over joden spraken ronduit schokkend. Inmiddels heb ik daar veel meer begrip voor gekregen. De geschiedenis van de Polen en de joden is ingewikkeld. Polen was vanaf de middeleeuwen lange tijd een toevluchtsoord voor joden en reformatorische christenen die in andere Europese landen vervolgd en onderdrukt werden. De meeste van de nu in het Westen levende joden hebben een stamboom die teruggaat op Poolse joden. De Poolse tolerantie kwam vooral van de Poolse adel. Tot en met de tweede wereldoorlog was Polen een agrarisch feodaal land. Nagenoeg alle grond was in bezit van de adel. De Poolse agrarische bevolking bestond tot in de negentiende eeuw uit onderhorigen. De Poolse adel (ongeveer twee miljoen personen in 1939) was geen voorstander van de emancipatie van de bevolking en liet om verschillende redenen joodse inwoners opklimmen tot de functies die nodig waren om het land draaiend te houden. In feite werd de Poolse bevolking gediscrimineerd ten gunste van de joden die gaandeweg de (agrarische) handel volledig beheersten. De Polen waren aangewezen op joodse winkels, joodse dokters en joodse juristen die het voor de adel opnamen. Joden werden gezien als handlangers van de adel. In 1939 was meer dan 10 procent van de bevolking van joodse oorsprong. De Duitse bezetters lieten vanaf 1939 de adel intact en voerden de Poolse bevolking naar de vernietigingskampen. Door de bezetters werd de Poolse bevolking behandeld als slaven. De Tweede wereldoorlog veroorzaakte bijna 6 miljoen slachtoffers onder de Polen. De wereld heeft daar met droge ogen kennis van genomen. De Polen vragen zich dan ook af waarom hun leed nauwelijks erkend wordt en het lot van de joodse slachtoffers de Westerse wereld tot op vandaag beheerst. De Duitse bezetting werd gevolgd door een Russische. Dat was een blessing in disguise. De adel verloor al haar bezittingen, Polen werd gesovjetiseerd en geïndustrialiseerd. Polen mochten naar de universiteit. De Polen kregen echter ook te maken met geheime diensten die hun leven controleerden en die in hoofdzaak bemand werden door Russische joden. Dat leverde in Polen niet veel sympathie op voor de communisten. Om daar verandering in te brengen drongen de communisten er bij de Russen op aan om de joden terug te trekken. In 1965 gaven de Russen de Poolse communisten hun zin.

Het Poolse referentiekader

Deze uiterst beknopte geschiedenis laat zien dat de relatie tussen de Polen en de in hun land wonende joden een geheel andere was dan de Westerse landen uit hun eigen geschiedenis kennen. Het laat ook zien dat het oorlogsleed zeer veel omvangrijker was dan de West-Europese landen kenden. Het laat ook zien dat de Polen niet zo heel veel vertrouwen hebben in West-Europa. Jalta was niet de eerste keer dat de Polen in de steek werden gelaten.

In het huidige Polen is men veel meer bezig met de collaboratie met het communistisch bewind en de naweeën daarvan. Het is een onderwerp dat West-Europa beleefd heeft als ‘koude oorlog’, maar door de Polen letterlijk is gevoeld.

Dat Polen niet bezig zijn met de duistere kanten van hun oorlogsverleden is aperte onzin. Polen heeft echter een totaal andere oorlogsgeschiedenis. De geschiedenis van Jedwabne waarbij terugkerende joden vermoord werden vervult Polen met schaamte. Een paar jaar geleden is in Warschau een groot museum geopend waarin het lot van de Poolse joden uitvoerig aan de orde wordt gesteld. De collaboratie komt daar aan de orde, maar ook het omvangrijke verzet en de vele Polen die zich hebben ingezet om joden te beschermen en te laten onderduiken.

De geschiedenis van Polen is in West-Europa nauwelijks bekend. Dat leidt tot bekrompen oordelen zonder kennis. De NRC gaf daar weer eens een goed voorbeeld van. Oordelen zonder kennis leidt tot nepnieuws dat de West-Europese bevolking een verkeerd beeld geeft van het hedendaagse Polen dat opnieuw slachtoffer worden van een oorlog die nog steeds niet is beëindigd.

Nb. Voor een uitvoerige beschrijving van de geschiedenis van Polen verwijs ik graag naar boek 2 van de Britse historicus Norman Davis dat is uitgegeven onder de titel ‘God’s Playground’  door Oxford University Press.